In het lijsttrekkersdebat van vorige week donderdagavond trok Geert Wilders weer van leer tegen het idee van GroenLinks dat dé Nederlandse cultuur als zodanig een leeg begrip is. Die cultuur bestaat wel degelijk, zegt Wilders, en ze moet met hand en tand verdedigd worden.

Als de mensen bij GroenLinks bedoelen dat er in alle veelkleurigheid niet één aanwijsbare, stereotype Nederlandse cultuur bestaat, dan hebben ze natuurlijk gelijk. Dat bedoelde Maxima een paar jaar geleden ook al. Toch is er met het begrip cultuur meer aan de hand, waardoor er zo gemakkelijk mee gemarchandeerd kan worden.

Waar het Wilders wel om zal gaan, is dat je ondanks allerhande verschillen toch het gevoel kunt hebben dat ‘wij’ Nederlanders soms meer met elkaar gemeen hebben dan ‘zij’ (bijvoorbeeld Marokkanen) met ons.

Natuurlijk kun je patronen aanwijzen in het gedrag van mensen die tot een zekere gemeenschap behoren. Zo kan het idee ontstaan dat wij hier toch een beetje anders zijn dan zij daar. Nu gaat het erom dat we grip krijgen op de totstandkoming van die verschillen in gedrag, gevoelens en overtuigingen. En dáár is het begrip ‘cultuur’ niet voor nodig. Ons gedrag krijgt eenvoudigweg vorm in ons dagelijks doen en laten, onder invloed van het voorbeeldgedrag van anderen, in de expliciete en impliciete correcties van ons eigen gedrag door anderen, en in het eindeloze oefenen en verfijnen van het vereiste gedrag in de eigen groep.

Wat dat betreft zijn leren praten zoals de anderen om ons heen, leren fietsen, het leren waarderen van drop of kaviaar, een muzikale voorkeur ontwikkelen, een politieke kleur aannemen, en losjes of juist gedistingeerd leren bewegen allemaal gedragspatronen die op vergelijkbare wijze vorm krijgen binnen de groepen waarvan we deel uitmaken.

Die gedragingen die voor ons zo vanzelfsprekend zijn, kunnen ons gaan kenmerken, zeker in de ogen van buitenstaanders. En die kenmerkende gedragingen mogen wij of zij dan heus wel met een verzamelterm ‘cultuur’ noemen. Maar cultuur is dan wel de afgeleide, een etiket; en niet de oorzaak van het gedrag waaruit we het juist hebben afgeleid.

De denkfout die Wilders maakt is dat van het abstracte idee cultuur een echte werking uitgaat: mensen die tot een zekere cultuur behoren, worden erdoor aangedreven. Het is overigens een denkfout die zeer velen maken, niet alleen in de politiek.

Met dat onjuiste beeld van cultuur als oorzaak kan korte metten worden gemaakt: cultuur doet niets met mensen, het is op zijn best een label waarmee we naar een pakket gedragingen verwijzen. Met die vaststelling kunnen we de aandacht eindelijk eens richten op de échte oorzaken en oplossingen.

Het inzicht is bijvoorbeeld cruciaal bij het interpreteren van criminaliteitscijfers zoals Frank Bovenkerk die vorige week presenteerde. Dat waren pijnlijke cijfers voor Marokkaanse mensen in Nederland en daarbuiten. Wie dan redeneert "criminaliteit = Marokkaans = cultuur = de oorzaak" begaat een forse categoriefout.

Er is immers niets inherents aan mensen met een Marokkaans paspoort dat maakt dat ze crimineel zijn of dat maakt dat ze een verhoogde kans hebben om crimineel te worden. Het kan wel zo zijn dat Marokkaanse mensen oververtegenwoordigd zijn geraakt in omstandigheden die mensen de criminaliteit in drijven.

Dat heeft vaak te maken met de dynamiek van straat, school, gezin; niet met een vage verwijzing naar dé Marokkaanse cultuur. Dat is overigens ook precies de strekking van het pleidooi van Bovenkerk. Politiek is dat een vervelende boodschap want als cultuur geen oorzaak van gedrag kan zijn, kan het begrip ook niet langer fungeren als excuus om een groep mensen in één klap af te serveren.

Het criminele gedrag van Nederlands-Marokkaanse mannen in Rotterdam zal voor een deel vergelijkbare oorzaken hebben als dat van de hordes stelende schoolmeisjes in Groningen: mensen willen er vaak ook gewoon bijhoren. Wie zou er twee weken geleden gesproken hebben van een typisch Groningse culturele inborst als oorzaak?

Onder eerste en latere generaties Turkse mensen in Nederland zijn de criminaliteitscijfers een stuk minder ernstig, zo laat de studie van Bovenkerk zien. Dan kan het probleem dus ook niet te maken hebben met de gehele islam. En hoe zit het met de zeer grote aantallen autochtone criminelen? Ligt dat aan dé Nederlandse cultuur?

Gedragswetenschappelijk gezien zijn dit volstrekt verkeerde aannames. Andermaal is het zaak om op zoek te gaan naar de werkelijke oorzaken van gedrag, crimineel gedrag incluis, die vooral te maken hebben met de dynamiek van mensen onderling. Die dynamiek kan beschreven en onderzocht worden. Dat levert werkelijke inzichten op, in tegenstelling tot categorische verwijzingen naar cultuur of religie. In de precieze analyse van hoe gedrag tot stand komt heeft de term cultuur helemaal geen plaats. Hoe spijtig dan ook voor de PVV en haar geestverwanten: ‘de' cultuur veroorzaakt helemaal niets, ook geen ellende.

Dr. Theo Verheggen is cultuurpsycholoog en verbonden aan de Open Universiteit Nederland. Hij is met dr. Paul Voestermans auteur van Cultuur & Lichaam. Een cultuurpsychologisch perspectief op patronen in gedrag (Blackwell, 2007)